6/02/2013

Από τον Φλόυντ Γκότφρεντσον στον Ζακ Ταρντί / De Floyd Gottfredson à Jacques Tardi


Παιδικά αναγνώσματα και αυτοβιογραφική μυθοπλασία
 «Όλοι ήμασταν κάποτε παιδιά. Μεγαλώνουμε, η προσωπικότητά μας αλλάζει, όμως μέσα μας μένει πάντα κάτι από την παιδική μας ηλικία. Όταν ετοιμάζουμε μια καινούργια ταινία, [σκεφτόμαστε] μόνο αυτό που μένει καλό, αγνό κι αμόλυντο στο βάθος του εαυτού μας, αυτό που ο κόσμος μας έχει κάνει να ξεχάσουμε και ίσως οι ταινίες μας να μας βοηθήσουν να το θυμηθούμε», έλεγε ο Ουώλτ Ντίσνεϋ στον Σέσιλ Ντε Μιλ, μια μέρα μετά τα Χριστούγεννα του 1938, μιλώντας σε μια ραδιοφωνική εκπομπή για την Χιονάτη, την πρώτη του ταινία μεγάλου μήκους με κινούμενα σχέδια.
Το 2005, στην Μυστηριώδη Φλόγα της Βασίλισσας Λοάνα του Ουμπέρτο Έκο, την επιστροφή των παιδικών αναμνήσεων πυροδοτεί, όχι κάποια ταινία, αλλά μια εικονογραφημένη ιστορία του Φλόυντ Γκόφρεντσον. Ο ήρωας του μυθιστορήματος, που πάσχει από αμνησία, βρίσκει μια πρόσφατη ανατύπωση ενός λευκώματος με την ιταλική εκδοχή της περιπέτειας Race for riches που είχε διαβάσει όταν ήταν μικρός και αναγνωρίζει αμέσως την ιστορία:
...αλλά σε μια στιγμή είδα ένα άλμπουμ με τον Μίκυ. [...] Ο Θησαυρός της Κλάραμπελ έγραφε στο πολύχρωμο εξώφυλλο. «Είχαν κάνει λάθος στο δέντρο», είπα. [...]
Lectures d’enfance et fiction autobiographique

«Nous avons tous été enfants. On grandit, notre personnalité change, mais on garde tous une part d'enfance en nous. Quand nous préparons un nouveau film, nous [pensons] uniquement à ce qui reste bon, pur et intact au plus profond de nous mêmes, à ce que le monde nous a fait oublier et que peut-être nos films pourront nous aider à nous en souvenir», disait Walt Disney à Cecil B. De Mille, le lendemain de Noël 1938, dans une émission radiophonique consacrée à Blanche-Neige, son premier long métrage d’animation.
En 2005, dans La Mystérieuse flamme de la reine Loana d'Umberto Eco, ce n'est pas un film mais une bande dessinée de Floyd Gottfredson qui déclenche l'émergence des souvenirs d'enfance chez le narrateur amnésique. Le personnage principal du roman découvre dans une brocante, une édition récente de la version italienne de l'aventure Race for riches, qu'il avait lue quand il était petit, et reconnaît immédiatement l'histoire:
…à un moment donné j’ai vu un album de Mickey. […] Le Trésor de Clarabelle campait sur la couverture en différentes couleurs. «Et ils s’étaient trompés d’arbre», ai-je dit. […]

Το απήγγειλα περισσότερο από μνήμης. 
«Να, ο Μίκυ και ο Οράτιος πηγαίνουν μ' έναν παλιό χάρτη να βρουν το θησαυρό που είχε θάψει ο παππούς ή ο θείος της Κλάραμπελ... Φτάνουν στον τόπο εκείνο, συμβουλεύονται το χάρτη, πρέπει να ξεκινήσουν από ένα μεγάλο δέντρο, να τραβήξουν μία γραμμή προς ένα μικρότερο δέντρο και να υπολογίσουν. Σκάβουν, σκάβουν, αλλά τίποτα. Ωστόσο ο Μίκυ έχει μία φαεινή ιδέα, ο χάρτης είναι του 1863, έχουν περάσει πάνω από εβδομήντα χρόνια, είναι αδύνατον να είναι ακόμα τόσο μικρό εκείνο το δέντρο, άρα το δέντρο που τώρα φαίνεται μεγάλο είναι το αλλοτινό μικρό και το μεγάλο έχει πέσει, αλλά ίσως να υπάρχουν ακόμα εκεί γύρω τα υπολείμματά του. Και πράγματι, ψάχνουν από δω, ψάχνουν από κει, να ένα κομμάτι από κορμό, ξανακάνουν τους υπολογισμούς, ξανασκάβουν και να τος ο θησαυρός. 
- Μα πώς το ξέρεις; 
- Όλοι δεν το ξέρουν; 
- Όχι, δεν το ξέρουν όλοι... Αυτή δεν είναι η σημασιολογική μνήμη. Αυτή είναι η αυτοβιογραφική μνήμη. Θυμάσαι κάτι που σ' εντυπωσίασε όταν ήσουν παιδί! Και σου το θύμισε αυτό το εξώφυλλο. 
- Όχι η εικόνα. Μάλλον είναι το όνομα. Κλάραμπελ.
- Rosebud.»
J’ai plutôt récité de mémoire.
« Tu vois, Mickey et Horace sont allés chercher avec une vieille carte le trésor enterré par le grand-père et par le grand-oncle de Clarabelle… Ils sont arrivés sur les lieux, ils ont consulté la carte, on devait partir d’un grand arbre, tirer une ligne en direction d’un arbre plus petit, et trianguler. Creuse que je te creuse : rien. Jusqu’au moment où Mickey a une illumination : la carte est de 1863, plus de soixante-dix ans ont passé, impossible qu’il y eût déjà ce petit arbre, donc celui qui apparaît maintenant comme le gros arbre est le petit de jadis, et le grand est tombé, mais peut-être y a-t-il encore des restes alentour. Et de fait, cherche que je te cherche, voilà un morceau de tronc, ils refont les triangulations, recreusent et voici juste là, à ce point précis, le trésor.
-    Mais toi, comment fais-tu pour le savoir ?
-    Tout le monde le sait, non ?
-    Bien sûr que non, tout le monde ne le sait pas… Ça, ce n’est pas la mémoire sémantique. Ça, c’est la mémoire autobiographique. Tu es en train de te souvenir de quelque chose qui t’a impressionné, enfant ! Et cette couverture te l’a évoqué.
-    Non, pas l’image. S’il se trouve, le nom, Clarabelle.
-    Rosebud. »

Το 1978, στο Ici Même του Ζαν Κλωντ Φορέστ και του Ζακ Ταρντί, η πρώτη γαλλική έκδοση του de Mickey Sails for Treasure Island του Φλόυντ Γκότφρεντσον είναι μια εικόνα που αντιπροσωπεύει ακριβώς τα παιδικά αναγνώσματα:
En 1978, dans Ici Même de Jean-Claude Forest et Jacques Tardi, la première édition française de Mickey Sails for Treasure Island de Floyd Gottfredson est l’image qui représentait justement ces lectures d'enfance :

Το 1986, θα ξαναβρούμε το Mickey Sails for Treasure Island στο έργο του Ζακ Ταρντί, στην εικονογραφημένη διασκευή του 120, rue de la Gare του Λεό Μαλέ:
En 1986, Mickey et le trésor revient dans l'oeuvre de Jacques Tardi, dans son adaptation graphique de 120, rue de la Gare de Léo Malet: 

Η ανώνυμη φιγούρα που κρατάει το Mickey et le Trésor ανήκει στην «αυτοβιογραφική μνήμη» του δημιουργού: είναι η Αντριέν Κρικοριάν, ιδιοκτήτρια του βιβλιοπωλείου Expérience στη Λυών, η οποία πρόσφερε πολλά στους δημιουργούς της γενιάς του Ταρντί, στην δεκαετία του 1970.
Το μικρό λεύκωμα με την περιπέτεια του Μίκυ είναι μία από τις πολλές αυτοβιογραφικές αναφορές που επιτρέπουν στον Ταρντί να μπολιάσει με τις δικές του αναμνήσεις, το αστυνομικό αφήγημα αυτοβιογραφικής έμπνευσης του Λεό Μαλέ.
Ο Μαλέ είχε αφιερώσει το μυθιστόρημά του στους «συντρόφους του στα καζάνια του Στάλαγκ Χ Β». Ο Ταρντί θα αφιερώσει την διασκευή του στον πατέρα του. Θα ξαναβρούμε την ίδια φωτογραφία  το 2012, στην σελίδα του τίτλου του Moi, René Tardi, prisonnier de guerre au Stalag IIB:
La figurante qui tient l'exemplaire de Mickey et le Trésor relève de la «mémoire autobiographique» de l'auteur : c'est Adrienne Krikorian, la fondatrice de la librairie Expérience à Lyon, qui a tant fait pour aider les auteurs de la génération de Tardi dans les années 1970.
L'album de Mickey se rattache ainsi à un ensemble d'allusions autobiographiques, qui permettent à Tardi de greffer ses propres souvenirs sur le récit policier d'inspiration autobiographique de Léo Malet.
Malet dédiait son roman à «ses camarades des chaudières du Stalag X B». Tardi va dédier son adaptation à son propre père, dont on retrouvera la photo dans la page du titre de Moi, René Tardi, prisonnier de guerre au Stalag IIB, paru en 2012: 

Είκοσι έξι χρόνια μετά το 120, rue de la Gare, ο Ταρντί αφηγείται την ιστορία του πατέρα του, απεικονίζοντας τον εαυτό του με την μορφή που θα είχε στην παιδική του ηλικία, αν είχε γεννηθεί πριν από τον πόλεμο:
Vingt six ans après 120, rue de la Gare, Tardi raconte l'histoire de son propre père en se représentant lui-même sous les traits de l’enfant qu’il aurait pu être s’il était né avant la guerre: 
Το 1938, ο Ντίσνεϋ δεν θα μπορούσε να φανταστεί πως οι εικόνες του, κινούμενες ή στατικές, όπως εκείνες του Φλόυντ Γκότφρεντσον, θα μπορούσαν μια μέρα όχι τόσο να θυμίσουν «αυτό που ο κόσμος μας έχει κάνει να ξεχάσουμε», όσο να συμβάλλουν  στην επινόηση της ανάμνησης την στιγμή που περνάει κανείς από την «αυτοβιογραφική μνήμη» στην αυτοβιογραφική μυθοπλασία.
En 1938, Disney n'aurait donc certainement pas pu imaginer que ses images, animées ou statiques comme celles de Floyd Gottfredson, pourraient un jour aider non à se souvenir de «ce que le monde nous a fait oublier», mais à inventer le souvenir au moment de passer de la «mémoire autobiographique» à la fiction autobiographique. 



Cf. "Από τον Φλόυντ Γκότφρεντσον στον Ζακ Ταρντί. Παιδικά αναγνώσματα και αυτοβιογραφική μυθοπλασία", The Books’ Journal 37, Νοέμβριος 2013.